دعا؛ شاه‌کلید و روش آموزش سبک زندگی در کلام امام سجاد(ع)

به گزارش بازتاب خبر حجت‌الاسلام «محمدجواد فلاح»  با اشاره به وضعیت جامعه اسلامی بعد از واقعه عاشورا و شرایطی که امام سجاد (ع) در آن قرار گرفته بود، اظهار کرد: موقعیت امام چهارم شیعیان به شکل خاصی پیچیده بود. خفقان شدیدی در جامعه حکم‌فرما شده و از سوی دیگر حضرت به تازگی داغ شهادت پدر و نزدیکان را دیده و رنج اسارت را تحمل کرده بود. در چنین وضعیتی باید مردم را با حقیقت دین آشنا می‌کرد، در نتیجه با توجه به اوضاعی که وصف آن رفت، باید از روشی مطلوب استفاده می‌کرد.

مدیرگروه پژوهشی اخلاق اسلامیِ دانشگاه معارف اسلامی قم ادامه داد: برای نیل به این منظور، حضرت در قالب دعا و مناجات، تعالیم فراوانی را به جامعه منتقل کرد. در واقع این ادعیه در کنار مباحث معرفتی، از حیث اخلاقی نیز بسیار قابل توجه بوده و در عین حال الگویی رفتاری را به مردم ارائه می‌کرد. بنابراین در آن شرایط خفقان، تلاش امام سجاد (ع) این بود که در قالب دعا طریق و سلوک زندگی را به شیعیان آن زمان بیاموزد.

حجت‌الاسلام فلاح با اشاره به رساله حقوق امام سجاد (ع) افزود: در این اثر شاهد الگویی جامع برای ارائه یک نظام حقوق‌محور هستیم، شاید پیش از هرچیز امام چهارم را با دعا و مناجات و صحیفه حضرت بشناسیم اما در کنار این مساله، رساله حقوق حضرت ابعاد وسیعی از نگاه جامع امام سجاد (ع) را به جامعه و زندگی نشان می‌دهد. نگاهی که برای امروز جامعه و همه اعصار کاربردی است. در واقع در این رساله از یک سو رابطه با خداوند در قالب مناجات ارائه می‌شود و در ادامه مسئولیت‌ها و وظایف بندگی انسان ترسیم می‌شود. در یک کلام در مورد رساله حقوق امام سجاد (ع) باید گفت که با یک سبک زندگی و معاشرت اسلامی در قالب این رساله مواجهیم. در این اثر مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی، روابط با افراد مختلف بیان می‌شود، اما نکته جالب توجه این است که همه این حقوق‌ها در پی رسیدن به یک واحد که همان نگرش توحیدی است بیان می‌شود.

این استاد حوزه علمیه در بخش دیگری از مباحث خود با اشاره به سیره شخصی امام سجاد (ع) در طول زندگی گفت: آنچه که از امام چهارم شیعیان به عنوان سبک زندگی می‌توانیم بیان کنیم نوع برخورد آن حضرت با اقشار مختلف به ویژه مخالفان است. روایت شده روزی مردی از خاندان امام (ع) نزد ایشان رسیده و شروع به فریاد کشیدن و ناسزا گرفتن کرد. آن حضرت سکوت اختیار کرد و جواب آن مرد را نداد. وقتی آن شخص رفت رو به همراهان کرده و فرمود: آیا دوست دارید تا پاسخ مرا به این شخص بشنوید؟ همراهان گفتند آری دوست داریم و حضرت را مشایعت کردند. آن امام همام، در طول مسیر همواره آیه «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» را زمزمه کرده و گو اینکه خشم خود را فرو می‌خوردند. جالب است که هنگامی نزد آن مرد رسیدند، او در حالی که خشمگین بود قصد برخورد داشت اما حضرت فرمود: برادرم چند لحظه بالای سر من ایستادی و آن سخنان را بر زبان راندی، اگر من همانی هستم که تو گفتی از خدا به خاطر آن ویژگی‌ها آمرزش می‌طلبم و اگر آنچه گفتی در من نیست خدا تو را بیامرزد. در این لحظه آن شخص شرمنده شد و پیشانی حضرت را بوسید و گفت: آنچه بر زبان راندم در تو نیست و من به آن سخنان سزاوارترم.

وی در ادامه گفت: همچنین در نقل آمده است روزی امام سجاد (ع) غلام خود را صدا زد، او جواب حضرت را نداد و نهایتاً امام (ع) برای بار سوم فرمود: فرزندم آیا صدای مرا نشنیدی؟ در اینجا غلام جواب داد: من از وجود شما احساس امنیت می‌کنم و می‌دانم اگر پاسخ ندهم در امان هستم و خطری مرا تهدید نمی‌کند. این سیره عملی امام سجاد (ع) است. عفو و گذشت شاخصه اصلی رفتار آن امام همام بود. امام صادق (ع) در رابطه با سیره جد خود امام سجاد (ع) می‌فرماید: در مدینه مردی بود یاوه گو بود که کار او خنداندن مردم بود. روزی امام سجاد (ع) در حال عبور از گذر بودند و غلامان حضرت نیز همراهشان بودند. ناگهان آن مرد عبای حضرت را از پشت سر برداشت و رفت، حضرت ملتفت نشدند اما غلامان متوجه شده و او را دنبال کرده و عبا را از او گرفته و نزد حضرت آوردند، حضرت فرمودند این که بود؟ پاسخ دادند: این مرد یاوه گو و مزاح کننده‌ای است که مردم را می‌خنداند، فرمودند به او بگویید: «انّ لِلّه یوماً یَخْسُرُ فیه المُبْطِلُون»: «برای خداوند روزی است که افراد یاوه گو در آن روز در خسران و زیانند!»

حجت‌الاسلام فلاح گفت: همچنین از امام صادق (ع) نقل شده است که امام سجاد (ع) در سفرهای خود با اشخاصی همراه می‌شدند که آن را حضرت را نمی‌شناختند، حتی در طول سفر شرط می‌کردند که امور قافله را انجام داده و در آن مشارکت داشته باشند. برای مثال ذیل یکی از همین سفرها، فردی حضرت را شناخت و از اهل قافله سوال کرد آیا می‌دانید او کیست که به شما خدمت می‌کند؟ آنان اظهار بی اطلاعی کردند. او گفت: او علی بن الحسین است. اهل قافله سمت حضرت روانه شدند و دست و پای آن امام همام را بوسیدند و سوال کردند چرا خودتان را به ما معرفی نکردید؟ حضرت پاسخ دادند: من یکبار با قافله‌ای همراه شدم که مرا می‌شناختند و به خاطر جدم رسول الله (ص) مرا احترام کرده و اجازه مشارکت در کارها را به من ندادند. اینجا اما ناشناس بودم و برایم راحت‌تر بود. در واقع حضرت ناشناس بودن را برای خدمت بیشتر به خلق انتخاب کرده بود. سخن این است که امام سجاد (ع) آنچنان در میدان عبادت و این چنین در مسیر خدمتگزاری به مردم زندگی می‌کرد، این سیره عملی حضرت است که الگوی برای امروز به شمار می‌رود.

مدیرگروه پژوهشی اخلاق اسلامیِ دانشگاه معارف اسلامی قم تصریح کرد: امروز که شرایط سختی در کشور ایجاد شده و ویروس کرونا، شیوع یافته باید در کنار حفظ و مراقبت از سلامتی، به خداوند متوسل شویم؛ امام سجاد (ع) در دعای پانزدهم صحیفه سجادیه مطالب متعددی را مطرح می‌کند که در این مجال و با توجه به موقعیت خاصی که وجود دارد به طور کامل به آن اشاره می‌کنم، حضرت در این دعا می‌فرماید:

وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ علیه‏السلام اِذا مرضَ اَوْ نَزَلَ‏ بِهِ کَرْبٌ اَوْ بَلیّهٌ
«وقت بیماری یا روی آوردن اندوه و بلا»
اَللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلی‏ ما لَمْ اَزَلْ اَتَصَرَّفُ فیهِ مِنْ سَلامَهِ
بارخدایا، تو را سپاس بر نعمت تندرستی بدن که همواره و پیوسته از آن برخوردار بودم،
بَدَنی، وَ لَکَ الْحَمْدُ عَلی‏ ما اَحْدَثْتَ بی مِنْ عِلَّهٍ فی جَسَدی،
و سپاس تو را بر آن بیماری که در جسمم پدید آورده‏ای،
فَما اَدْری، یا اِلهی، اَیُّ الْحالَیْنِ اَحَقُّ بِالشُّکْرِ لَکَ؟، وَ اَیُّ
ای خدای من نمی‌دانم که کدام یک از این دو حال برای شکر به درگاهت سزاوارتر است، و کدام یک
الْوَقْتَیْنِ اَوْلی‏ بِالْحَمْدِ لَکَ؟ اَ وَقْتُ‏الصِّحَّهِ الَّتی هَنَّاْتَنی فیها
از این دو وقت حمد تو را شایسته‌تر؟ آیا زمان سلامت که روزی‌های پاکیزه‏ات را بر من گوارا ساخته‏ای،
طَیِّباتِ رِزْقِکَ، وَنَشَّطْتَنی بِها لِابْتِغآءِ مَرْضاتِکَ وَ فَضْلِکَ،
و به سبب آن برای به دست آوردن رضایت و نعمتهایت به من نشاط بخشیده‏ای،
وَقَوَّیْتَنی مَعَها عَلی‏ ما وَفَّقْتَنی لَهُ مِنْ‏طاعَتِکَ، اَمْ وَقْتُ‏الْعِلَّهِ
و به سبب آن تندرستی به من نیرو داده تا به طاعتت توفیق یابم، یا به هنگام بیماری که مرا
الَّتی مَحَّصْتَنی بِها، وَالنِّعَمِ الَّتی اَتْحَفْتَنی بِها، تَخْفیفاً لِما
به آن پاک می‌سازی، و نعمت‏هائی که به من تحفه داده‏ای، تا گناهانی را
ثَقُلَ بِهِ عَلَیَّ ظَهْری مِنَ الْخَطیئآتِ، وَ تَطْهیراً لِمَا انْغَمَسْتُ
که از آن گرانبار شده‏ام تخفیف دهی، و مرا از سیّئاتی که در آن فرو رفته‏ام
فیهِ مِنَ السَّیِّئاتِ، وَتَنْبیهاً لِتَناوُلِ التَّوْبَهِ، وَتَذْکیراً لِمحْوِالْحَوْبَهِ
پاک نمایی، و آگاهیم دهی که پلیدی گناه را به توبه از دل بشویم، و با یادآوری نعمت قدیم، گناه بزرگم را
بِقَدیمِ النِّعْمَهِ؟ وَ فی خِلالِ ذلِکَ ما کَتَبَ لِیَ الْکاتِبانِ مِنْ
از پرونده‏ام محو نمایم، و در خلال این بیماری از جمله تحفه‌ها که به من عنایت می‌کنی این است که فرشتگان به حساب من
زَکِیِّ الْاَعْمالِ، ما لا قَلْبٌ فَکَّرَ فیهِ، وَلا لِسانٌ نَطَقَ بِهِ، وَلا
اعمال پاکیزه‏ای نوشته‏اند که فکر آن به خاطری نگذشته، و بر زبانی نرفته، و هیچ
جارِحَهٌ تَکَلَّفَتْهُ، بَلْ اِفْضالاً مِنْکَ عَلَیَّ، وَ اِحْساناً مِنْ
یک از اعضاء در انجامش رنجی نبرده، بلکه این همه از باب تفضل و احسان
صَنیعِکَ اِلَیَّ. اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلی‏ مُحَمَّدٍ وَ الِهِ، وَ حَبِّبْ اِلَیَّ
تو بر من نوشته شده. بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و آنچه را برایم
ما رَضیتَ لی، وَ یَسِّرْ لی ما اَحْلَلْتَ بی، وَ طَهِّرْنی مِنْ دَنَسِ
پسندیده‏ای درنظرم محبوب ساز، وتحمل آنچه را برمن وارد نموده‏ای‏آسان ساز، و مرا از آلودگی اعمال
ما اَسْلَفْتُ، وَامْحُ عَنّی شَرَّ ما قَدَّمْتُ، وَاَوْجِدْنی حَلاوَهَ
گذشته پاک کن، و شرّ اعمال گذشته‏ام را از من بزدای، و از لذّت عافیت کامیابم
الْعافِیَهِ، وَاَذِقْنی بَرْدَ السَّلامَهِ، وَاجْعَلْ مَخْرَجی عَنْ عِلَّتی
فرما، و گوارایی تندرستی را به من بچشان، و لطفی کن که از بستر این مرض به سوی عفو و بخشایش
اِلی‏ عَفْوِکَ، وَمُتَحَوَّلی عَنْ صَرْعَتی اِلی‏ تَجاوُزِکَ، وَ خَلاصی
تو راه خلاص یابم، و از این زمینگیری به گذشت تو انتقال یافته، و از این اندوه و گرفتاری
مِنْ کَرْبی اِلی‏ رَوْحِکَ، وَ سَلامَتی مِنْ هذِهِ الشِّدَّهِ اِلی‏
به راحت تو خلاص یابم، و از این دشواری به فرج و گشایش تو
فَرَجِکَ، اِنَّکَ الْمُتَفَضِّلُ بِالاِْحْسانِ، الْمُتَطَوِّلُ بِالْاِمْتِنانِ،
سلامت یابم، که همانا تو بی‏استحقاق ما احسان روا می‌داری، و نعمت بی‏دریغ نثار می‌کنی،
الْوَهّابُ الْکَریمُ، ذُوالْجَلالِ وَالْاِکْرامِ
و بخشنده‏ای کریمی که عطایت را پایانی نیست، و دارای جلال و اکرامی.

وی ادامه داد: باید مراقب باشیم، این اتفاقی است که افتاده، باید به امور معنوی پناه ببریم، البته این مهم بدان معنا نیست که مسائل پزشکی را تخطئه کنیم، بلکه باید در کنار توجه به این مسائل نسبت به مسائل معنوی توجه کرده و بر خداوند توکل کنیم. فرازهای مختلفی از این دعا حکایت از آن دارد انسان در بدترین شرایط زندگی خود باید بخداوند توکل کند و گشایش کارها به دست حضرت است.