چرا مناظره ها مناظره نشد؟

به گزارش پشت پرده, انتخابات ۱۴۰۰ کمتر از ۵ روز دیگر برگزار می شود. انتخابات ریاست جمهوری دوره سیزدهم پیش از معرفی کاندیداها هم پر حاشیه بود، بعد از آنکه اسامی نامزدهای پست ریاست جمهوری مشخص شد، انتظار می‌رفت شاهد مناظره‌ای حداقل پر افت و خیز باشیم اما حالا پس از سه نوبت مناظره انتخاباتی به گفته کارشاناسان شاید بتوان این مناظره‌ها را بی‌فایده‌ترین مناظره‌های تلویزیونی برای کمک به کسانی که می‌خواهند از بین این افراد یکی را انتخاب کنند، دانست.

اولین مناظره‌های انتخاباتی که در دنیا به صورت تلویزیونی پخش شد، به سال ۱۹۶۰ برمی‌گردد و اتفاقا پیروز این مناظره، پیروز انتخابات هم شد. جان اف کندی، سناتور دموکرات از ماساچوست و ریچارد ام. نیکسون (معاون رییس جمهور وقت) در استودیویی در شیکاگو همدیگر را ملاقات کردند و درباره سیاست‌های جاری در کشور آمریکا، برای نخستین بار مقابل دوربین‌های تلویزیونی با هم به مناظره پرداختند.

پس از مناظره‌های سال ۸۸ که مناظره‌هایی بسیار پر چالش و پر حاشیه بود، رفته رفته در هر دوره از افت و خیز مناظره‌ها کاسته شد. در حقیقت قالب «مناظره» در فرآیند برگزاری دو دوره انتخابات ریاست‌جمهوری پس از سال ۸۸ در سال‌ها ۹۲ و ۹۶ به‌نوعی دچار قلب ماهیت شد و جای خود را به «گفت‌وگوی جمعی» داد. روز شنبه، آخرین نوبت مناظره‌های انتخاباتی دوره سیزدهم ریاست‌جمهوری نیز برگزار شد. اما این مناظره‌ها از همان نوبت نخیت با سیل انتقادات از سوی مردم، کارشناسان و حتی نامزدهای ریاست جمهوری روبه‌رو شد.

هدف اصلی در یک مناظره، بیش از «تبیین آرا»، «تضارب آرا» است. از این منظر یکی از عجیب‌ترین اتفاقاتی که در طراحی کلی مناظره های انتخاباتی طی سه دوره اخیر شاهد بوده‌ایم، اصرار به طرح سوالات موردی و غیرمشترک از نامزدها، آن هم بر پایه «قرعه‌کشی» است. واقعیت این است که این جنس طرح سوال بیشتر به کار «گفت‌وگو» می‌آید و در مناظره، صرف طراحی یک محور کلی و ایجاد فرصت برای اعلام نظر طرفین کفایت می‌کند.

ایده‌هایی مانند پاکت مهر و موم شده سوالات و قرعه‌کشی برای انتخاب سوال هر یک از نامزدها هم نمی‌تواند بی‌تناسب بودن این طراحی کلی با قالب مناظره را برطرف کند؛ همانطور که در هر سه مناظره، پس از طرح سوال از سوی مرتضی حیدری به‌عنوان مجری مناظره، نامزدها با اطلاع قبلی از بی‌اهمیت بودن اصل سوال، زمان خود را صرف طرح مباحث از پیش آماده شده خود می‌کردند.

اما چرا این شیوه از مناظره جوابگوی مخاطب نیست؟ عبدالرضا سپنجی، استاد علوم ارتباطات در این‌باره گفت: این شیوه از بحث، ارزیابی درستی به مخاطب نمی‌دهد، مخاطب می‌خواهد ارزیابی کند که افراد نسبت به یک سوال چقدر ذهن آماده‌تری دارند یا کارشناسانه‌تر جواب می‌دهند و مطالعه داشته‌اند اما در این ساختار این نکته مشخص نمی‌شود مگر به اصطلاح مردم نامزدها با هم به دعوا بیفتند و بفهمید چه کسی پرخاشگرتر یا حاضرجواب تر است.

او درباره مقایسه این برنامه در ایران و دیگر نقاط دنیا اظهار کرد: شما هر جای دنیا بروید، نمی‌شود روی این شیوه نام مناظره گذاشت، برخی از اسامی برای پدیده‌ها جعل می‌شود اما از نظر کارشناسی این مناظره نیست. این درست است که ما از لحاظ فرهنگی، سیاسی، ژئوپلتیک و دیگر مسایل با کشورهای اروپایی و آمریکایی تفاوت داریم اما ساختار و فرم کار رسانه‌ای در دنیا متفاوت نیست ساختار مسابقه، رئالیتی شو، تاکشو، مناظره یا… در همه جای دنیا یکی است و ویژگی‌های فرهنگی می‌تواند در این ساختار شکل بگیرد و نمی‌توان چیزی دیگر اختراع کرد.

اما مازیار ناظمی، گوینده سابق خبر در صداوسیما ، از این هم فراتر رفته و معتقد است مناظره‌های امسال در حقیقت مناظره نیستند و در ساختار و محتوا مشخصه‌های یک مناظره‌ واقعی را ندارند. او در نقد مناظره‌های تلویزیونی، با تاکید بر اینکه برنامه‌هایی که هم اکنون با عنوان مناظره از تلویزیون پخش می‌شود، در واقع مناظره نیست، گفت: این فرم تلویزیونی که الان شاهدش بودیم، اصلا مناظره نیست. یک کار کادربندی شده است. نامزدها قبلا چند دقیقه زمان داشتند الان یک تکنیک فنی هم اضافه شده است و بعد از زمان تعیین شده صدا کاملا قطع می‌شود؛ یعنی کاملا باید در همان قاب قرار بگیرند. نامزدها اصلا با هم روبه‌رو نیستند؛ مناظره یعنی مواجه فرد با فرد. در مناظره افراد در مقابل همدیگر بحث و جدل می‌کنند. این در حالی است که در این مناظره‌ها، نامزدها حتی ارتباط چشمی هم با هم برقرار نمی‌کنند و همه دارند مجری را نگاه می‌کنند.

او تصریح کرد: این نوع برنامه‌سازی، به شکل فنی، محتوایی و فرمی اصلا به مناظره نزدیک نیست. هر شکلی که به آن نگاه کنیم تقریبا و تحقیقا کاملا کنترل‌شده و خیلی شسته و رفته پیش می‌رود. در واقع مناظره نیست و بیشتر یک دورهمی است و به گفته خود دوستان در خود مناظره، یک جور مسابقه هفتگی است؛ هر چند در مسابقه هفتگی هم مرحوم نوذری می‌گفتند از کی بپرسم که اینجا این هم نیست. شاید بد نبود اینطور باشد تا شور و حال و جذابیتی به برنامه بدهد؛ مثلا از یک نامزد بخواهند برای دیگری سوالی طرح کند که البته کمی لوس می‌شود.

محمد سلطانی‌فر، استاد ارتباطات نیز روند مناظرات را روندی تنها برای رفع مسئولیت می‌دانست. او گفته است: روند مناظره‌ها یک روند از سر بازکنی و رفع مسئولیت است. زیبایی مناظره در چالش و تضاد است. ولی صداوسیما به دنبال ایجاد چالش به عنوان یکی از اصول مناظره نیست. صداوسیما در مناظره‌ها می‌گوید شما آزاد هستید در تایید صحبت من هر چیزی می‌خواهید بگویید. به نظر من اسم این روند، مناظره نیست.

او با بیان که این صداوسیما خیلی شدید و غلیظ می‌خواهد تظاهر به بی‌طرفی کند، توضیح داد: این همه تظاهر به بی‌طرفی و قرعه‌کشی برای تعیین صندلی و کارهای دیگر خیلی لوس است. صداوسیما مدام می‌خواهد بگوید من خیلی آدم خوبی هستم. داستان صداوسیما شبیه به داستان شخصی است که هم روزه گرفته بود و هم نماز شب خوانده بود. در مسجد می‌خواست به همه بفهماند که انسان خوبی شده، مدام می‌گفت نماز شب و روزه آدم را خیلی تشنه می‌کند.

نویسنده کتاب‌ پوشش خبری با بررسی دیگر جنبه‌های مناظره‌ها تاکید کرد: به لحاظ محتوایی نوع سوالات فاجعه است. سوالات به گونه ای طراحی شده که جوابش به هیچ کسی برنخورد. سوالاتی که در ذهن مردم نقش بسته پرسیده نمی‌شود. صدها معضل در کشور وجود دارد که در سوالات نیامده است. مجری باید به صورت شفاف در سوال از نامزدها بپرسد که با توجه به تغییر رویکرد آمریکا بعد از ترامپ می‌خواهید چه کار کنید؟ آیا می‌خواهید فحش بدهید یا مناظره مستقیم کنید؟

به هر روی هر سه نوبت مناظره‌های انتخاباتی به پایان رسید، گرچه دیگر کمتر کسی است که باور نداشته باشد آنچه این روزها با عنوان «مناظره انتخاباتی» شاهد بودیم، از روح مناظره به معنای واقعی آن فرسنگ‌ها فاصله داشت. اما چرا چنین اتفاقی افتاد و چرا این مناظره‌ها نتوانستند مخاطب و افکار عمومی را اقناع کنند؟ در اقناع ما به نوعی دنبال ترغیب مخاطب هستیم. ترغیب هم یعنی آماده‌سازی، انگیزه‌سازی و برانگیختن مخاطبان در راستای متحقق ساختن اهداف. در هیچ یک از این مناظره‌ها چنین اتفاقی نیفتاد چون اساساً چنین بستری فراهم نشد. نه زمان کافی به نامزدها برای بیان اهدافشان به آنها اختصاص داده شد و نه موضوع بحث و سوالات دغدغه روز و مردم بود ضمن اینکه به نظر می‌آمد ترجیح نامزدها هم این بود که از زمانشان برای تسویه حساب‌های شخصی و صحبت‌های سیاسی و حرف‌های مگو استفاده کنند تا حرف‌هایی که دغدغه مردم است نتیجه اینکه پس از پایان هر مناظره مردم دلسردتر از قبل می‌شدند و نتایج نظرسنجی‌ها و پیمایش‌های موسسات پس از پخش هر مناظره هم نشان می‌داد که پخش مناظره‌ها کمکی به تصمیم و ترغیب آنها به شرکت در انتخابات نکرده است.

انتظار می‌رود صداوسیما به عنوان یک رسانه ملی که مخاطبان سراسری و گسترده‌ای دارد از همین امروز برای چهار سال آینده و دوره بعد انتخابات ریاست جمهوریاز حالا به فکر طراحی و برنامه‌ریزی اساسی و بهتری برای برگزاری مناظره‌ها دور بعد ریاست جمهوری باشد تا بار دیگر موجب دلسردی و ناامیدی مردم نشود و بتواند اثربخشی بهتری در حوزه تصمیم‌گیری و ترغیب مردم به مشارکت در انتخابات و انتخاب بهتر داشته باشد.